“Roman Mistig maakt toenemende suïcide onder jongeren bespreekbaar”
Fotografie | Nathan Mooij
Dat Floortje Scheepers één van de eerste lezers van de autobiografische debuutroman ‘Mistig’ van Morgan-Mae Bibo was, is bepaald geen toeval. Als hoogleraar innovatie in de ggz en als psychiater verbonden aan het UMC in Utrecht, bezit ze een schat aan ervaring met en kennis over jongeren die worstelen met psychische kwetsbaarheden. Ze ziet uitingen daarvan terug op de sociale media, waar de extremen eerder regel dan uitzondering zijn: “Jongeren zijn óf succesvol en laten dat op Instagram zien met een gelikte fotoreportage, óf ze zijn depressief en vertonen soms zelfs foto’s van hoe ze zich automutileren. Die zwart-wit mentaliteit moet veranderen. Jongeren moeten in gesprek gaan met elkaar over zaken als tegenslag en verdriet; de grijstinten moeten gezocht worden.” Met ‘Mistig’ doet Morgan-Mae Bibo precies dat: het gesprek aangaan met jongeren over psychische gezondheid en suïcidaliteit. In haar recensie over ‘Mistig’ zegt Floortje dan ook: “Het is een belangrijk boek omdat het toegankelijk is voor de doelgroep 15-24 jarigen, een groep die normaal gesproken moeilijk te bereiken is.”
Zijn er anno 2022 meer jongeren die kampen met psychische kwetsbaarheden of suïcidegedachten dan voorheen?
Floortje: “De vraag naar mentale hulp neemt toe, dat zien we in de cijfers. Eén van de oorzaken hiervan is dat de druk in de samenleving toeneemt, zeker op jongeren. Ze hebben te dealen met sociale media, met de gigantische hoeveelheid informatie die voorhanden is, maar ook met het tempo waarin die informatie verwerkt moet worden. De keuzemogelijkheden die daaruit voortvloeien zijn enorm en ook dat levert stress op. Dat zijn nieuwe factoren die de druk opvoeren en vroeger, pak ‘m beet 10 jaar geleden, niet zo alom en continu aanwezig waren.”
Floortje Scheepers, Hoogleraar innovatie ggz en psychiater bij UMC Utrecht, Directeur wetenschap bij kenniscentrum Phrenos
VOOR EN NADELEN OVER OPENHEID
- Vraag naar suïcidale gedachten
- Praat hierover als ze er zijn
- Gun de ander tijd. Blijf open en onbevooroordeeld, laat weten dat deze gedachten niet gek zijn
- Wees niet te bang om een verkeerde vraag te stellen. Als je respectvol met de ander omgaat, hoef je daar niet bang voor te zijn.
- Neem suïcidale uitingen altijd serieus
- Rond het gesprek goed af. Vraag wat iemand nu gaat doen.
Op lange termijn maar ook direct na het gesprek - Kortom: signaleer, maak bespreekbaar en verwijs waar nodig door
Wie is verantwoordelijk voor de mentale gezondheid van jongeren?
Met de vaststelling dat de sociale media medeveroorzaker zijn van mentale ontregelingen bij jongeren, lijkt de oplossing eenvoudig; telefoon wegleggen! Daar gaat Floortje maar ten dele in mee: “Natuurlijk kunnen jongeren zelf iets doen om de kans op ontregelingen te verkleinen. In termen van letten op een gezonde leefstijl en balans, de sociale media niet continu volgen, praten met vrienden over dingen die moeilijk zijn zoals schaamte of falen. Dat kunnen ze allemaal zelf doen, maar………Ze zijn opgevoed en opgegroeid in een cultuur waarin ouders ongelooflijk hun best doen om obstakels weg te halen voor hun kind zodat het zich zo optimaal mogelijk kan ontwikkelen.” Moeilijkheden worden door iedereen zoveel mogelijk uit de weg gegaan, hobbels geëffend, leed systematisch vermeden en dat mechanisme vormt de tweede veroorzaker van mentale ontregelingen: “Jongeren zijn niet gewend aan mislukken; ze hebben niet altijd de skills gekregen om met falen of hindernissen in het leven om te gaan. Hoe eerlijk is het dan om de verantwoordelijkheid voor hun mentale gezondheid alleen bij henzelf te leggen? Het is aan de samenleving als geheel, dus ook aan ouders, docenten en behandelaars, om na te denken over hoe we het met elkaar hebben ingericht: willen we dat we uitgebalanceerde mensen voortbrengen of moet ieder mens ‘perfect’ zijn?”
Waar de samenleving als geheel haar verantwoordelijkheid moet nemen om jongeren op te voeden, te onderwijzen en te ondersteunen, is het empoweren van het netwerk van vrienden, familie en kennissen volgens Floortje Scheepers de belangrijkste sleutel tot het herstel van jongeren met mentale problemen. Maar wat nu als het netwerk van een kwetsbare jongere er nauwelijks is? “Psyche ontstaat door interactie met de buitenwereld; door taal, normen, waarden, wetten, regels en vooral door relaties met anderen. Als dat het uitgangspunt is, dan kun je mentale ontregeling ook alleen maar in die interactie, dus binnen het netwerk oplossen. Zelfs als er een heel beperkt netwerk is, of een disfunctioneel netwerk, of een destructief netwerk, dan moet daar aandacht naartoe: hoe gaat de jongere die relaties herstellen, verbeteren, uitbreiden, zodat hij of zij met dit ‘herstelde netwerk’ verder kan in het leven?”
Dan, fel: “Het is een illusie dat mensen die mentaal ontregeld zijn, als individu defect zijn en op individueel niveau -alsof ze een apparaat zijn- gerepareerd kunnen worden door middel van medicijnen of cognitieve gedragstherapie, om vervolgens -klaar!- weer teruggeplaatst te worden in de samenleving. Medicatie kan helpen om de scherpe randjes eraf te halen, therapie kan mensen sterker en moediger maken. Maar het echte herstel gaat over de vraag ‘hoe kan ik het leven, in interactie met mijn omgeving, weer aan?’ Het zoeken en aangaan van verbindingen, dat is het echte werk. En dat is een langdurig proces, waarin de vraag van de professional altijd zou moeten zijn wat hij of zij kan toevoegen zodat de jongere persoonlijke doelen kan behalen. Hoe sluit de geboden zorg aan bij de leefwereld van de jongere? Waardegedreven zorg leveren, in vaktermen.”
Het belang van het opbouwen, onderhouden en eventueel uitbreiden van een netwerk van familie en vrienden is inmiddels duidelijk, maar hoe past het hebben van (betaald of vrijwilligers)werk in dit plaatje? Scheepers hierover: “Werk is ongelooflijk belangrijk voor de mentale ontwikkeling van jongeren. Dat is de plek waar zij de sociale vaardigheden die ze geleerd hebben tijdens het onderwijs en in hun opleiding, in praktijk kunnen brengen. Bovendien leren ze dat niet altijd alles direct lukt. Daar moeten ze mee leren omgaan. Daarnaast geeft werk betekenis; de jongere doet ertoe, wordt ergens goed in, krijgt daar waardering voor. En het geeft structuur, houvast. Tot slot; hij of zij moet zich durven te verbinden, iets van zichzelf laten zien. Eigenlijk komt in werk alles samen.”
Scheepers over het belang van falen en weer opstaan: “Succes creëert kennis, falen creëert wijsheid”
Toch kan de overgang van opleiding naar werk voor jongeren met een psychische kwetsbaarheid moeilijk zijn. Het gebeurt vaak dat die groep, juíst na het afronden van de opleiding of studie op de bank blijft zitten en last krijgt van depressieve klachten, angststoornissen of zelfs suïcidale gedachten. Precies dat is gebeurd met schrijfster Morgan-Mae Bibo. Floortje is de eerste om dat toe te geven, maar stelt onmiddellijk dat daar oplossingen voor te bedenken zijn: “Vanuit opleidingen zou er ondersteuning door alumni gegeven kunnen worden; zij kunnen de eerste twee jaar als een buddy fungeren. Een jobcoach die het stokje overpakt van een mentor op een mbo, hbo of universiteit blijkt ook goed te werken.” Eerder opperde ze al om vanuit de gemeenten inloopplekken op te starten, waarin jongeren hulp kunnen vragen bij het solliciteren, het vinden van een passende baan of om bepaalde sociale skills te oefenen. Op die manier zou een snellere integratie van jongeren met mentale problemen mogelijk zijn. Daarnaast zegt Scheepers, zullen meer bedrijven en organisaties hun koudwatervrees moeten laten varen rond het aannemen van jonge mensen met een mentale kwetsbaarheid. Ze hebben misschien nog weinig of geen werkervaring, maar dat betekent niet dat ze daarom niet kunnen deelnemen aan het arbeidsproces. Floortje: “Precies om die reden ben ik zo enthousiast over de ips-trajecten. Maar ook andere vormen van rehabilitatie zoals een jobcoach zijn niet alleen goed, maar ook nodig.”
Wat is de conclusie van het verhaal van Floortje Scheepers?
Allereerst dat jongeren zelf een verantwoordelijkheid hebben, maar ook ondersteund moeten worden in het nastreven van mentale balans door hun netwerk. Professionals moeten in eerste instantie vooral kijken hoe ze aan kunnen sluiten op de leefwereld van jongeren en hen helpen bij het herstellen of vergroten van dat netwerk. En tenslotte: Als samenleving moeten we aan de bak; focus op preventie van mentale ontregeling en dat begint met het gesprek aan te gaan over grijstinten, nuances en de kunst van het mislukken. Over dat laatste doet Floortje nog een mooie duit in het zakje, laten we het ‘De Slogan van Scheepers’ noemen: “Succes creëert kennis, falen creëert wijsheid”. Ter duiding: “Op het moment dat jongeren succes ervaren, zullen ze de manier waarop ze dat bereikt hebben herhalen, eigenlijk steeds dezelfde truc uithalen. Dat is wat ze dan leren. Maar als ze falen, worden ze gedwongen opnieuw na te denken, te reflecteren en andere wegen te verkennen, te verbreden in plaats van te versmallen, en dat is enorm verrijkend. Zo worden jongeren wijs.”
