Reportage STIGMAAR NIET! Workshop tegen stigmatisering

Stigma zit vaak in de weg

De bijeenkomst is georganiseerd door Jolanda Lieftink (vanuit de Nederlandse ggz), Stefanie Kobus en Imka Broekhuijsen (beiden werkzaam voor de gemeente Arnhem). De motivatie van de initiators is duidelijk: kennisverbreding-en uitwisseling om normalisatie van de doelgroep te bewerkstelligen. Stefanie zegt hierover: “Wij hebben bij de gemeente te maken met de Participatiewet en we merken dat de professionals die dat moeten uitvoeren soms niet goed weten hoe dat te doen. Dan kan het gebeuren dat inwoners (zoals wij de mensen uit de doelgroep graag noemen) als ‘oplossing’ ontslagen worden van arbeidsverplichting, terwijl dat misschien niet nodig is.”

Jolanda vult aan: “In mijn werk bij de Nederlandse ggz heb ik vooral te maken met zelfstigma door cliënten. Als agoog sta ik aan de andere kant van het zogenaamde ‘medische model’ waarbij de diagnose als uitgangspunt wordt genomen. Ik ben vooral bezig mensen in hun kracht te zetten en te onderzoeken naar wat zij wél kunnen. Zelfstigma zit dan vaak in de weg, en in deze sessie worden tips gegeven hoe professionals hiermee om kunnen gaan.”

Klokslag 9.30 uur zijn alle stoelen bezet en starten Thomas en Nathalie hun sessie. Ze weten waar ze over praten; als ervaringsdeskundigen hebben ze alle varianten van stigmatisering meegemaakt. Om het beestje maar eens bij de naam te noemen, trapt Thomas af met een definitie van de term: “Stigma is een krachtig negatief sociaal stempel op basis waarvan iemand wordt beoordeeld en benadeeld.” De letterlijke vertaling onderstreept nog eens de impact van stigmatisering; een stigma is niets minder dan een brandmerk. Het valt even stil in de zaal.

Blinde vlek erkennen

Als Thomas de deelnemers vraagt wat hun verwachtingen zijn ten aanzien van deze bijeenkomst, heeft Mark Klein Gunnewiek er direct één paraat: “Mijn eigen blinde vlek onderzoeken!” Na de sessie verduidelijkt hij wat hij daarmee bedoelt: “Zelf denk je toch altijd dat je onbevooroordeeld te werk gaat. Onterecht, blijkt tijdens deze bijeenkomst maar weer eens.” Mark is mede-eigenaar van Vloww dat mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt ondersteunt bij ‘het vinden van een maatschappelijk gewaardeerde, betaalde werkplek.’ Hij is zelf werkzaam als jobcoach en ambulant begeleider en komt in die hoedanigheid regelmatig in aanraking met stigmatisering. Zoals gezegd bij zichzelf, maar ook bij andere organisaties én bij werkgevers: “Wet-en regelgeving, zoals bijvoorbeeld instrumenten als subsidies en no-risk polissen, blijken bij werkgevers blinde vlekken op te leveren en daardoor vooroordelen in de hand te werken. Als ik met hen om de tafel ga en aangeef wat er allemaal wél mogelijk is, blijkt er toch vaker draagvlak te zijn om mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt in dienst te nemen.”

Thomas steekt van wal: hij geeft aan dat het bij destigmatisering begint met bewust­wording en zorgvuldigheid. Bewustwording kan gecreëerd worden door elkaar als collega’s aan te spreken op stigmatiserend gedrag. Of door psychische klachten in een normaliserend kader te plaatsen. Immers: bijna 43% van de Nederlandse bevolking krijgt gedurende zijn of haar leven te maken met een psychische aandoening. Verder roept hij op terughoudend te zijn met psychiatrische classificatie en zorg te dragen voor genuanceerd taalgebruik die vrij is van negatieve stereotypering. (Zie ook kader met tips om stigma onder professionals uit te bannen). Het lijken schoten voor een open doel, maar na het persoonlijke verhaal van Nathalie blijkt dat niets minder waar is.

Vooroordelen vanuit eigen omgeving vaak pijnlijker dan aandoening zelf

Zeven jaar geleden had Nathalie Borgers een gezin, een huis en een goede baan in het bankwezen. Ze werkte fulltime en deed dat vol overgave en met veel plezier. Totdat ze van de één op de andere dag volledig instortte. De jaren die volgden, waren een aaneenschakeling van crises; Nathalie kreeg te maken met een, in haar eigen woorden “total disruption.” Dat hield in crisisopnames, ze ging automutileren, vertoonde suïcidaal gedrag, belandde in een isoleercel en zat een jaar in een psychiatrische instelling. Ze volgde allerhande therapieën, slikte veel en zware medicijnen en verloor haar gezin, haar huis en haar baan. De aanleiding voor haar crash begreep ze pas na jaren therapie: Omdat haar moeder op 36-jarige leeftijd ten gevolge van een herseninfarct in een verpleeghuis kwam te wonen, werd de toen 8 jaar oude Nathalie haar vervanger. Ze zorgde voor haar broertje en haar vader. Gesproken over het verlies en verdriet werd er niet: “Het was simpelweg een kwestie van je uiterste best doen en niet klagen.” Na het jaren zorgvuldig te hebben weggestopt, barstte bij Nathalie op haar 40^e alsnog de bom. “Ik stond altijd volop in het leven. En ineens was dat allemaal weg…”

Veel van de worstelingen die Nathalie in de afgelopen zeven jaar heeft doorgemaakt, hebben betrekking op stigma. Van vrienden en naasten, die haar plotselinge ineenstorting niet hadden zien aankomen. Van haar collega’s, die hun manager van de één op andere dag niet meer terugzagen op de werkvloer. Van de professionals die haar beoordeelden op basis van haar laatste baan: als ze zo’n veeleisende functie had gehad, zou het haar toch ook wel lukken haar werkende leven weer op de rit te krijgen? Maar ook zelfstigma is Nathalie niet vreemd: Negen maanden geleden ontving ze een brief van UWV, waarin stond dat ze volledig duurzaam arbeidsongeschikt werd verklaard. Het feit dat zwart op wit stond vermeld dat ze niet langer deel kon nemen aan het reguliere arbeidsproces, maakte dat ze zich minderwaardig en nutteloos voelde en soms nog steeds voelt.

Als Nathalie is uitgepraat, is het opnieuw stil. Het is duidelijk dat de deelnemers onder de indruk zijn. Van het verhaal zelf, maar ook van de openheid waarmee ze het ene na het andere incident benoemt. “De vooroordelen vanuit de omgeving zijn vaak nog pijnlijker dan de aandoening zelf”, zegt ze ter afsluiting.

Praktijkvoorbeeld stigma

Na de pauze vertoont Thomas een filmpje waarin twee acteurs -een student met een psychische kwetsbaarheid die een terugval heeft gehad en een psychiater die het ‘medische model’ volgt- een situatie naspelen. De psychiater dringt er bij de student op aan, dat hij alle bezigheden “die ook maar de geringste stress kunnen veroorzaken” staakt. En hoewel de student tegenwerpt dat hij in zijn laatste jaar zit en stoppen misschien ook wel stress bij hem zal veroorzaken, houdt de psychiater voet bij stuk.

Al tijdens het fragment klinkt er hoongelach uit de zaal. Als Thomas na afloop de reacties van de deelnemers peilt, zijn velen het met elkaar eens. Het feit dat de student “geen enkel perspectief geboden wordt”, wordt gezien als een grote misser. En ook dat er min of meer voor de student beslist wordt in plaats van dat er in samenwerking met hem een stappenplan wordt opgezet, veroorzaakt algemene afkeuring. Wat heel duidelijk naar voren komt -en zowel Thomas als Nathalie herkennen dat- is dat de ‘klinische benadering’ nog regelmatig de boventoon voert in de begeleiding van mensen met een psychische kwetsbaarheid. Thomas: “Je komt dan maar moeilijk los van je diagnose (die in de wet-en regelgeving nodig is om in het zorgsysteem opgenomen te worden) en dat verkleint dan weer het perspectief op herstel.”